«Η Επανάσταση στην Κρήτη» – τα πρώτα γεγονότα μέσα από επιλεγμένη επιστολογραφία του Αγώνα

Χρηστάλλα Κακαβελάκη 26 Μαρ 202126 Μαρ 2021

Γράφει η Στέλλα Μαρινάκη, Ιστοριοδίφης:

Η έκρηξη της Κρητικής επανάστασης κατά το 1821, λίγο μετά την έναρξη των επαναστατικών ενεργειών στην Πελοπόννησο, έμοιαζε παντελώς αδύνατη, αφ’ ενός λόγω της μεγάλης διαφοράς στην πληθυσμιακή αναλογία μεταξύ του Τουρκικού στοιχείου και του Κρητικού πληθυσμού και αφ’ ετέρου λόγω της έλλειψης πολεμικών κ.ά. εφοδίων, σε συνδυασμό με την θηριωδία των κατακτητών κατά των Χριστιανών του νησιού. Πραγματικά λοιπόν φαινόταν παράλογη η ενέργεια του ξεσηκωμού των Κρητικών, αφού:

«Απροετοίμαστοι και εγκαταλελειμμένοι εις μόνους εαυτούς κατήλθον εις τον αγώνα..», όπως χαρακτηριστικά γράφει στα Απομνημονεύματά του ο Καλλίνικος Κριτοβουλίδης, ένας από τους εγκυρότερους ιστοριογράφους του Κρητικού αγώνα.

Οι επαναστατικές κινητοποιήσεις ξεκίνησαν την άνοιξη του 1821 με την συνέλευση των καπεταναίων στην Παναγία Θυμιανή (14 Απριλίου) και ως έναρξη του αγώνα θεωρείται η πρώτη νικηφόρος μάχη στον Λούλο Χανίων στις 14 Ιουνίου 1821. Είχε προηγηθεί βέβαια η ανύψωση της επαναστατικής σημαίας από τον ηγούμενο του Πρέβελη, Μελχισεδέκ Τσουδερό, ήδη από τον Μάρτιο του 1821.

Απερίγραπτες ήταν οι θηριωδίες που διέπραξαν οι Τούρκοι σε μια προσπάθεια να τρομοκρατήσουν τον λαό και να καταπνίξουν την Επανάσταση εν τη γενέσει της. Χαρακτηριστική είναι μία αναφορά σε έγγραφο της περιοχής Σφακίων:

«..μας ήρθαν τόσα κακά και δυστυχίαι από τους αθέους και απίστους εις όλον το γένος μας, εις την αθλίαν Κρήτη όμως εγίνη μεγάλον κακόν εις τους Χριστιανούς…. Βάνοντας αρχή από τους αρχιερείς και ιερείς, μοναχούς και λαϊκούς, τους αφάνισαν όλους…, άλλους εδιχοτόμησαν, άλλους από φούρκα, σπαθί και μπάλα επέρασαν, άλλους από δύσβατους τόπους κατεκρήμνησαν…, τα βρέφη εδιχοτόμουν·….. τα από έξη-επτά χρόνων παιδιά τα ετούρκιζαν οι επάρατοι, τας γυναίκας εκράτουν διά κακήν των επιθυμίαν, φωτιά εις τας εκκλησίας και άλλα τινά έπραττον οι ανοσιούργοι βάρβαροι…» (βλ. Θ. Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, 1990, σελ. 324).

Οι θηριωδίες αυτές προκάλεσαν μεγάλο προβληματισμό στην Ευρώπη της μετα-Ναπολεόντιας περιόδου και έντονο κύμα φιλελληνισμού, παρ’ όλο που στην Ευρωπαϊκή διπλωματία τότε κυριαρχούσε ο ανθέλληνας και φιλότουρκος Αυστριακός καγκελάριος Κλέμενς φον Μέτερνιχ. Και πραγματικά είναι απορίας άξιον, πώς κάτω από αυτές τις δυσμενείς συνθήκες άναψε η επαναστατική φλόγα και μπόρεσε να κρατηθεί άσβηστη για δέκα ολόκληρα χρόνια (1821-1830).

Τα τραγικά λοιπόν αυτά γεγονότα που ακολούθησαν, με τις τουρκικές ωμότητες εναντίον του πληθυσμού, των ιερωμένων (στα Χανιά απαγχόνισαν τον επίσκοπο Κισάμου Μελχισεδέκ Δεσποτάκη στις 19 Μαΐου 1821, ενώ στο Ηράκλειο, στις 24 Ιουνίου 1821, σφαγίασαν τον μητροπολίτη Κρήτης Γεράσιμο Παρδάλη μαζί με άλλους επισκόπους), των προκρίτων, με τις λεηλασίες και τις πυρπολήσεις των πόλεων και των χωριών, είναι λίγο πολύ γνωστά σε όλους. Μία λιγότερο γνωστή πτυχή της Επαναστατικής περιόδου είναι οι επιστολές που αντηλλάγησαν ανάμεσα σε Κρήτες αγωνιστές και ηγετικά στελέχη της Ελληνικής Επανάστασης της κεντρικής Ελλάδας και των νησιών του Αιγαίου.

Να σημειωθεί εδώ ότι:

Α) Οι επιστολές που σταχυολογήθηκαν παρατίθενται αποσπασματικά, νοουμένου ότι είναι μακροσκελείς και λεπτομερειακές στο περιεχόμενο και στην αφήγησή τους.

Β) Οι επιστολές αυτές, μαζί με Εγκυκλίους κ.ά. πληροφοριακά έγγραφα φυλάσσονται στα Γ.Α.Κ. (Γενικά Αρχεία του Κράτους) στο ΙΑΚ (Ιστορικό Αρχείο Κρήτης) και άλλου.

Γ) Έχουν δημοσιευτεί κατά καιρούς από σπουδαίους και έγκριτους ιστορικούς μελετητές, όπως στην Ε.Ε.Κ.Σ. (Επετηρίδα Εταιρείας Κρητικών Σπουδών) και σε άλλες ιστορικές εκδόσεις.

Δ) Οι επιστολές που παρουσιάζονται στο άρθρο αυτό σταχυολογήθηκαν από την έκδοση με τίτλο: «Μνημεία Κρητικών Επαναστάσεων», τομ. Α’, του Εθνικού Τυπογραφείου, που πραγματοποιήθηκε για λογαριασμό της ΙΛΑΕΚ (Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Κρήτης) το 1977, με ενέργειες του τότε Επταμελούς Δ.Σ. της και με την Επιστημονική επιμέλεια του Δρ. Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτη, τότε καθηγητή νεότερης ιστορίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

Επιστολή των Σφακιανών προς τους Υδραίους:

«Τοις φιλογενεστάτοις αδελφοίς προκρίτοις
Της θεοσώστου νήσου Ύδρας πανευτυχώς
Εις την Ύδραν.

Φιλογενέστατοι αδελφοί, ήρωες και ελευθερωταί του Γένους,
Απόγονοι των αρχαίων εκείνων Ελλήνων, κάτοικοι των
θεοσώστων νήσων του Αιγαίου Πελάγους.

Τη 15^η Ιουνίου 1821, Σφακιά.

Μετά τας αδελφικάς ημών προσρήσεις δηλοποιούμεν εγκαρδίω πόθω τη φιλογενεία υμών με συντομίαν όσην, ότι με το να εξύπνησεν και να εξήψεν επί πλέον ο πικρός της πατρίδος ημών τυραννικός ζυγός τας καρδίας ημών, απεφασίσαμεν και ημείς να προστρέξωμεν εις τους αδελφούς ημών δια να ζητήσωμεν βοήθειαν από την ημετέραν αγάπην, μη όντες ικανοί μόνοι μας να εξακολουθήσωμεν τον τοιούτον φιλόθεον σκοπόν. Λοιπόν προστρέχωμεν εις υμάς ζητούντες ενκαρδίω πόθω να μας βοηθήσετε εις τούτον τον επικίνδυνον καιρόν, και δη αποστέλλομεν τον καπετάν Παύλον Χατζιδάκη και τον πανοσιολογιότατον άγιον Οικονόμον κύριον Νεόφυτον Σιναϊτη (ακολουθούν τα ονόματα των υπολοίπων μελών της αποστολής..), δια να παρακαλέσωσι μετά δακρύων τας ηρωϊκάς υμών ψυχάς να ζητήσωσι κάθε είδους πολεμικής εις άκραν αναγακαιότητος ον, δηλαδή τουφέκια, μπαρούτι, μολύβι, ανθρώπους και λοιπά χρειώδη…, επειδή άλλην βοήθειαν δεν έχομεν κατά το παρόν, ειμή μόνον τους φιλογενείς και φιλοθέους ημών αδελφούς… Δεν είναι καιρός να εκτραγωδώμεν, αδελφοί, την αθλίαν κατάστασιν της δυστυχούς ημών πατρίδας, καθότι είναι απερίγραπτος, οι αποστελλόμενοι δε, θέλει πληροφορήσουν υμάς δια ζώσης φωνής και οι πλείονες εξ υμών έχετε την ιδέαν της δυστυχίας εν η ευρισκόμεθα. Διό και μένομεν, μη συγχωρούντος ημίν του παρόντος καιρού να εκτεινόμεθα επί πλέον.

Της υμετέρας φιλογενεστάτης ευγενείας

Αδελφοί εν Χριστώ αγαπητοί,

Οι κάτοικοι των Σφακίων

Και όλοι οι παρεβρεθέντες εδώ εκ των τριών Κάστρων»

ΑΥ (=Αρχείον κοινότητας Ύδρας), τομ. 7. σελ. 229-230.

Να σημειωθεί εδώ ότι παρόμοιες επιστολές απέστειλε η επαναστατική επιτροπή των Σφακίων και σε άλλες περιοχές (Σπέτσες, Κάσο, Κόρινθο κ.ά.).

Λίγους μήνες αργότερα ο Δημήτριος Υψηλάντης στέλνει μακροσκελή και παραινετική επιστολή προς τους κατοίκους των Σφακίων, δια της οποίας τους εκθέτει τις συμβουλές και τις προθέσεις του στο φλέγον θέμα της επαναστατημένης Κρήτης, ζητώντας ενότητα και ομοψυχία.

Αναμφισβήτητα η επιστολή αυτή αποτελεί πηγή σημαντικότατων πληροφοριών για τους ιστορικούς – μελετητές σχετικά με το ξεκίνημα της επανάστασης στην Κρήτη (Πηγή: Ιωάννη Φιλήμονος, τ. Δ’ σ. 495-497, βλ. Μνημεία Κρητικών Επαναστάσεων, αρ. 42, σ. 41-42).

(Σημ.1: Κυριάκος Τασσίκας: μεγαλέμπορος από την Αλεξάνδρεια και μέλος της Φιλικής Εταιρείας. Με την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης ήρθε στην Ελλάδα και ανέλαβε διάφορες διοικητικές αποστολές).

Στο πλαίσιο των ενεργειών του Δημήτριου Υψηλάντη για τη βοήθεια του Κρητικού Ζητήματος εντάσσεται και ο διορισμός, ως Γενικού Διοικητού Κρήτης, του συνεργάτη του, Μιχαήλ Κομνηνού Αφεντούλιεφ, ο οποίος ήταν ελληνορώσος στρατιωτικός και διπλωμάτης, γόνος ελληνικής οικογένειας από τη Νίζνα. Έφτασε στο Λουτρό Σφακίων τον Νοέμβριο του 1821 με το πλοίο του Επτανήσιου Ιωάννη Βλάχου. Τον Μάρτιο του 1822 αφίχθη, επίσης στο Λουτρό, ο Γάλλος φιλέλληνας Βαλέστ (γνωστός και ως Βαλέστρας), ο οποίος βρήκε τραγικό θάνατο κατά την πολιορκία του Ρεθύμνου.

Τον Μάιο του 1822 η Συνέλευση των Αρμένων Αποκορώνου ψήφισε το «Προσωρινόν Πολίτευμα της νήσου Κρήτης». Από εκεί οι εκπρόσωποι των επαρχιών διακηρύττουν: «Οι κάτοικοι της νήσου Κρήτης, πλήρεις από υψηλόν και ευγενές της ελευθερίας αίσθημα, έλαβον κατά της Οθωμανικής τυραννίας τα όπλα περί τας 14 του μηνός Ιουνίου εν έτει 1821. Πειθόμενοι εις την ιεράν φωνήν της πατρίδος….».

Ο Αφεντούλιεφ παρέμεινε ως διοικητής στο νησί μέχρι τις 15 Νοεμβρίου 1822 και η συμβολή του στον αγώνα υπήρξε σημαντική, παρ’ όλες τις αμφιλεγόμενες απόψεις που εκφράστηκαν γι’ αυτόν και τις διαφωνίες του με μερίδα Σφακιανών αγωνιστών, λόγω κυρίως κάποιων στρατηγικών αποτυχιών (ήττες σε Ρέθυμνο και Μαλάξα). Τον διαδέχτηκε ο Υδραίος Εμμανουήλ Τομπάζης, ως αρμοστής, τον Μάιο του 1823.

Για το έργο και τη δράση του Αφεντούλιεφ, αλλά και για την ογκώδη αλληλογραφία του, υπέρ της Κρήτης, προς προξένους, προκρίτους, στρατιωτικούς (όπως τον Ιωάννη Κωλέττη), εύπορους ευεργέτες κ.ά., παραθέτει στοιχεία ο Κ. Κριτοβουλίδης, ο ελληνοδιδάσκαλος Ζαχαρίας Πρακτικίδης, ο ιστορικός-λογοτέχνης Σπυρίδων Ζαμπέλιος κ.ά., ενώ από τους νεότερους ιστορικούς έχουν ασχοληθεί ο καθηγητής του Ε.Κ.Π.Α. Εμμ. Γ. Πρωτοψάλτης, ο καθηγητής Ν.Β. Τωμαδάκης, ο καθηγητής Θ. Δετοράκης κ.ά.

Παρατίθενται στη συνέχεια δύο επιστολές του Αφεντούλιεφ, σταλμένες η πρώτη λίγο πριν φτάσει στην Κρήτη προς τον Υδραίο πλοιοκτήτη και πολιτικό (πρόεδρο του Εκτελεστικού) Γεώργιο Κουντουριώτη, ενώ η δεύτερη αμέσως μετά προς τον αδελφό του Λάζαρο, ο οποίος διετέλεσε γερουσιαστής.

«Γεωργίω Κουντουριώτη εις Ύδραν,
Φιλογενέστατε Κύριε Γεώργιε,

Επειδή και έλαβον την τιμήν να γνωρίσω το υποκείμενόν σας, διά τούτο και προσφέρω το προσήκον σέβας προς την ευγένειάν σας. Όθεν σας παρακαλώ, επειδή αποφάσισα να κινήσω διά Κρήτην, συνδράμητε εις τον επιφέροντα το παρόν μου, κυρ. Γεωργάκην Μελιδόνην, εις ό,τι ήθελε Σας παρακαλέσει προς όφελος του Γένους, και μάλιστα της πατρίδος του… ήτις θέλει σας γνωρίσει ως ευεργέτην της· η δε χάρις θέλει μείνει αείμνηστος εις τους χρείαν έχοντες Κρήτας, οίτινες δεν παύουσιν από του να προφέρωσι το σεβαστόν σας όνομα. Αποδίδοντας την προσήκουσαν ευγνωμοσύνην εις την φιλογενείαν σας…. Ταύτα μεν προσκυνητικώς, τα δε έτη υμών είησαν ότι πλείστα και πανευδαίμονα.

Σπέτζαι τη 22 Σεπτεμβρίου 1821
Της Υμετέρας φιλογενείας
Καβαλιέρ Μ. Κομνηνός Αφεντούλιεφ

Πηγή: ΑΛΓΚ (Αρχείον Λάζαρου και Γεωργίου Κουντουριώτη εν Ύδρα), τομ. Α’, σελ. 33-34.

Δύο μήνες αργότερα, ο Αφεντούλιεφ εγκαταστημένος στην Κρήτη και επισήμως πλέον, αρχιστράτηγος και Γενικός Διοικητής του νησιού, έμπλεος αισθημάτων για τον αγώνα και τα προβλήματα του Κρητικού λαού, γράφει στον αδελφό του Γεωργίου, τον Λάζαρο Κουντουριώτη στην Ύδρα, όχι μόνο για ζητήματα αμιγώς πολεμικά, αλλά και ευρύτερα για θέματα οικονομικής φύσεως που απασχολούσαν το νησί:

«Λαζάρω Κουντουριώτη εις Ύδραν,

Πανευγενέστατε άρχον και έφορε της θεοσώστου νήσου Ύδρας.

Μετά τας οφειλόμενας προσαγορεύσεις μου και την έρευνα της μυριοποθήτου μοι υγιείας της (ενν. νήσου Ύδρας), εν συντομία τη δηλοποιώ.

Ο ακένωτος θησαυρός της Κρήτης επάνω εις τα λάδια, κινδυνεύει να χαθή με το να μην άφησαν οι εχθροί μας κανέν αγγείον γερόν. Εγώ εδώ έως να βάλω τα πράγματα εις τάξιν και να συστήσω σύστημα γενικής ενταύθα Βουλής, εβράδυνα, και διά τούτο εφάνημεν και παραβάται της υποσχέσεώς μας και ελλιπείς εις το χρέος μας.

Ήδη στέλλεται επίτηδες ο παρών καπ. Θεόδωρος Καρναλάκης, και παρακαλώ και δέομαι καθώς διά πάντα εφάνη ευεργετικότατη και σύνδρομος εις την πατρίδαν ταύτην, ούτω και ήδη να μην μας υστερήση του τοιούτου βοηθήματος, αλλά αμέσως να φορτώση από στοίβαν παλαιάν, καινούργιαν, γεντέκια και ό,τι ημπορεί και να διορίση και δύο Κρητικούς μαϊστόρους όπου είναι αυτού Χανιώται, να έρθωσιν εξ αποφάσεως με όλα των τα εργαλεία. Και ερχόμενος αμέσως θέλει τον φορτώσομεν λάδ, να το στείλωμεν εις χείρας Σας, ή αν αγαπάτε, στείλετε και εδικόν σας καράβι με εδικόν σας άνθρωπον να το φορτώσομεν αμέσως, και κατόπι στέλλεται και η γουλέττα με τους δεπουτάτους (πληρεξουσίους), προς την γενικήν σεβαστήν Βουλήν, διά να παραστήσωσι το σύστημα της Κρήτης…. Με την γουλέτταν θέλει στείλωμεν και ό,τι ημπορούμεν δια το χρέος μας, διά το οποίον παρακαλούμεν να έχωμεν συγχώρησιν· διότι αι μεγάλαι περιστάσεις όπου εύρομεν και η αποκατάστασις και η δυσκολία των πραγμάτων, έτι δε και η καθ’ οδόν άργητά μας, έκαμε να βραδύνωμεν εις τόσον. Περισσότερα να γράφωμεν κρίνομεν περιττόν, διότι ηξεύρομεν την φιλογενείαν και τον ζήλον όπου δεικνύει εις ημάς αρχήδεν. Διό και μένομεν περιμένοντες το ζητούμενον χωρίς αργοπορίαν.

Λουτρόν Σφακίων, τη 26 Νοεμβρίου 1821.

Της πανευγενείας της

Αρχιστράτηγος της Κρήτης

Μιχαήλ Κομνηνός Αφεντούλιεφ.

Και στο υστερόγραφο του σημειώνει:

Κάμετε μας και άλλην καλωσύνην αναμεταξύ εις τες τόσες, ήγουν να μας προβλέψετε 250 έως 300 τζουβάλια, από τα οποία έχομεν μεγαλωτάτην ανάγκην και μας λείπουν τελείως, και στείλετέ μας και τον λογαριασμόν διά να σας εμβάσωμεν με πάσαν ευχαρίστησιν μας το κόστος τους.

Ο ίδιος

Μ.Κ. Αφεντούλιεφ.

Η πλέον αξιοπρόσεχτη συμβολή του Αφεντούλιεφ ήταν το μεγάλο ενδιαφέρον που επέδειξε για το ζήτημα της Επανάστασης, ήδη από την άφιξή του στο νησί, καθώς και η αδιάκοπη προσπάθειά του, μέσω της αλληλογραφίας του, να παρακινήσει και να ξυπνήσει το ενδιαφέρον των εκτός Κρήτης για τα προβλήματα που αντιμετώπιζε ο λαός από την τουρκική θηριωδία. Και πράγματι η ογκώδης αυτή αλληλογραφία, που αξίζει περεταίρω προσοχής, αποτελεί ένα σπουδαίο κεφάλαιο στην ιστορία της Κρητικής επανάστασης του 1821. Διότι μέσω αυτής πληροφορούμαστε τόσο για τα ιστορικά γεγονότα και τους πρωταγωνιστές τους, όσο και για άλλα θέματα (διοικητικά, οικονομικά, κοινωνικά προβλήματα της καθημερινότητας κ.ά.) σχετικά με τον αγώνα του Κρητικού λαού 200 χρόνια πριν!

Ο ηρωικός και αιματοβαμμένος αυτός αγώνας των Κρητικών πέρασε από διάφορες φάσεις, όμως άργησε πολύ να βρει ανταπόκριση, καθότι η Κρήτη με απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων δεν ενσωματώθηκε στο ελληνικό κράτος, που δημιουργήθηκε με τη συνθήκη του Λονδίνου (22 Ιανουαρίου/4 Φεβρουαρίου 1830), παρά τις αγωνιώδεις εκκλήσεις των Κρητικών αγωνιστών. Αντιθέτως, παραχωρήθηκε στον Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου για 10 χρόνια (1831-1841). Ο πόθος της ελευθερίας της Κρήτης εκπληρώθηκε τελικά το 1913 όταν μετά από διαρκείς αγώνες και θυσίες επετεύχθη η Ένωση με τη μητέρα Ελλάδα.