3 Κισαμίτες σε μια ανασκαφή στη Λέσβο | έρευνα

Πριν λίγες μέρες ανέβηκε ο ιστότοπος https://www.palaeolithiclesbos.org/, ο οποίος αποτελεί τον δίαυλο επικοινωνίας του ερευνητικού προγράμματος του Πανεπιστημίου Κρήτης για την Παλαιολιθική Λέσβο. Η έρευνα αυτή προσπαθεί να δώσει απαντήσεις για την πρωιμότερη κατοίκηση του Αιγαίου η οποία χάνεται κάπου στο Πλειστόκαινο και το μεγαλύτερο μέρος της βρίσκεται βυθισμένο στο Αιγαίο. Επιστήμονες από όλο τον κόσμο συμμετέχουν στο εγχείρημα αυτό υπό τη διεύθυνση της Νένας Γαλανίδου, Καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Κρήτης.

Ενώ το περιεχόμενο του ιστότοπου αφορά εξειδικευμένη επιστημονική έρευνα, λέξεις που φέρνουν στο νου αποστειρωμένες εικόνες εργαστηρίων και δυσνόητους όρους, σε εμένα ξυπνάει αρώματα, ήχους, φωνές και φέρνει στα χέρια μου την υφή του χώματος.

Αν και η συστηματική έρευνα ξεκίνησε το 2012, εγώ συμμετείχα σε αυτή για πρώτη φορά το 2014. Ήταν η επιστροφή μου στη Λέσβο, όπου έκανα πέντε μήνες της στρατιωτικής μου θητείας το μακρινό 2007, σε ένα διαφορετικό όμως τόπο και για μια πολύ διαφορετική αποστολή. Στο Λισβόρι, ένα μικρό χωριό στη Δυτική Λέσβο στο νότιο τμήμα του Κόλπου Καλλονής, ο χρόνος φαίνεται να έχει σταματήσει εδώ και δεκαετίες. Στενά δρομάκια, έντονη αγροτική δραστηριότητα, και εκεί μέσα στους ελαιώνες κάθε καλοκαίρι γίνεται η ανασκαφή του Πανεπιστημίου Κρήτης.

Βαθιά και λιγότερο βαθιά σκάμματα, άλλοτε σκιασμένα με ελαιόπανα, και άλλοτε εν μέρει ή εντελώς εκτεθειμένα στον ήλιο γιατί δεν τα άφηνε ο άνεμος του Βορείου Αιγαίου, ή γιατί δεν υπήρχαν αρκετά κοντά ελιές για να δέσουμε τα σκίαστρα.

Δύσκολη η κίνηση μέσα στα σκάμματα, γεμάτα με κροκάλες και λίθινα τέχνεργα από πυριτόλιθο και ηφαιστειακά πετρώματα, συνεκτικοποιημένα εδώ και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Αποκαλύπτουμε τμήμα της κοίτης ενός ποταμού, ή ενός υδρότοπου, εντός του οποίου βρέθηκαν τα εργαλεία ανθρώπων της Παλαιολιθικής. Κάθε πέτρα πρέπει να μείνει στη θέση της μέχρι να την μετρήσουμε, να την σχεδιάσουμε, να την «χτυπήσουμε» με τον γεωδαιτικό σταθμό.

«Πρόσεχε που πατάς», «μην κουνήσεις τίποτα», φωνές, κούραση, ένταση, και μετά ακούμε μια κόρνα ενός παλιού αγροτικού: διάλειμμα για δεκατιανό!

Μαζευόμαστε όλοι, φοιτητές, καθηγητές, επιστήμονες, εργάτες, χωριανοί, παπάδες, κάτω από μια ελιά, και ψάχνουμε το καλύτερο σημείο για να καθίσουμε. Δύο φέτες ψωμί, λίγο τυρί, ελιές, τομάτες, καμιά φορά ένα ταψί μπουγάτσα, άλλες φορές φανουρόπιτες από τις νοικοκυρές του χωριού, πεσκέσια κάθε είδους φτάνουν στα λερωμένα χέρια των αρχαιολόγων και των φίλων τους. Άλλοι ανάβουν ένα τσιγάρο, άλλοι κλείνουν λίγο τα μάτια, απλώνουμε αντηλιακό, μέχρι να ακουστεί η φωνή: «Πάμε πίσω στο σκάμμα!» Πόσες φορές ήμουν αυτή η φωνή, αλλά στην πραγματικότητα ήθελα να πω «πάμε τώρα στη σκάλα για ούζα και μεζέ». Μουρμουρίζουν όλοι διάφορα, αλλά ο χρόνος είναι πολύτιμός, όσο είναι και σχετικός όταν σκεφτεί κανείς το παράθυρο που ανοίγουμε στο παρελθόν με τα σκαλίδια μας, σαν άλλες χρονομηχανές.

Αργά το μεσημέρι ή νωρίς το απόγευμα μαζεύουμε τα ευρήματα, τον εξοπλισμό, και κυρίως τα κομμάτια μας, και πηγαίνουμε πρώτα στο δημοτικό σχολείο του Λισβορίου για να τα ξεφορτώσουμε και να πάμε για μεσημεριανό στο Σκαμνιούδι ή στη Νυφίδα.

Χορτασμένοι από νόστιμο μαγειρευτό φαγητό (γκιουζλεμέδες, χαψάκια, αλλά και πιο οικείες γεύσεις) γυρίζουμε άλλοτε στο εργαστήριο και άλλοτε στο πεδίο για να συνεχίσουμε τη δουλειά. Ο χώρος του εργαστηρίου είναι το κτίριο του δημοτικού σχολείου του Λισβορίου, πλέον κλειστό όπως τόσα άλλα επαρχιακά σχολεία, το οποίο ζωντανεύει κάθε καλοκαίρι με την παρουσία των φοιτητών και των υπόλοιπων μελών της ομάδας. Εκεί πλένουμε, φωτογραφίζουμε και μελετάμε τα ευρήματα, κάνουμε μαθήματα, αλλά κυρίως ερχόμαστε σε επαφή με τους κατοίκους του χωριού. «Τι βρήκατε;», «Πότε θα γίνει το μουσείο;», «Δείτε αυτά που μαζέψαμε. Είναι αρχαία;», χίλιες δυο πιθανές και απίθανες ερωτήσεις, αλλά και εξομολογήσεις, συζητήσεις, μικρά κουτσομπολιά του χωριού. Κάποιοι είναι πιο επιφυλακτικοί με τους αρχαιολόγους, αλλά οι περισσότεροι μας αγκαλιάζουν. Ηλικιωμένοι, μικρά παιδιά, επισκέπτες και μόνιμοι κάτοικοι, όλοι περνάνε από την αυλή του σχολείου. Συχνά μας επισκέπτονται στο σκάμμα, πολλές φορές μας φέρνουν κεράσματα, άλλες φορές τα τελευταία νέα. Η ανασκαφή έχει γίνει οργανικό κομμάτι της κοινωνίας τους μετά από σχεδόν μια δεκαετία.

Το 2020 η πανδημία επηρέασε και την ανασκαφή. Το συνέδριο και η έρευνα του Μαΐου-Ιουνίου αναβλήθηκαν για το 2021. Ολιγομελείς ερευνητικές ομάδες πήγαν δύο φορές στη Λέσβο, αλλά σίγουρα τα πράγματα δεν ήταν τα ίδια.

Τη χρονιά που πέρασε μου έλειψε η ανασκαφή στη Λέσβο. Η μυρωδιά του γλυκάνισου, ο ίσκιος από τις ελιές, η γεύση του ούζου, η αίσθηση του χώματος στο δέρμα, η υφή του πυριτόλιθου που βγαίνει μέσα από το σκαμμένο χώμα, όλα ξεχωριστά στις αναμνήσεις μου. Ακόμα περισσότερο έλειψαν οι άνθρωποι. Ο Παπά Μιχάλης που μας φιλοξενούσε στην Ιερά Μονή Δαμανδρίου, ο Θοδωρής ο πάρεδρος της κοινότητας Λισβορίου, και πολλοί άλλοι Λισβοριανοί, και φυσικά όλοι οι αρχαιολόγοι, γεωλόγοι, τοπογράφοι που μαζεύονταν από κάθε γωνιά του κόσμου για το πρότζεκτ. Είναι ιδιαίτερα ευτυχής συγκυρία η λειτουργία αυτού του ιστότοπου αυτή τη στιγμή, γιατί δίνει την ευκαιρία σε όλους εμάς που συμμετείχαμε να θυμηθούμε, και ανοίγει ένα παράθυρο σε όλους όσους θέλουν να πάρουν μια γεύση από την έρευνα της παλαιολιθικής στο Αιγαίο.

Ακόμα μεγαλύτερη ικανοποίηση μου δίνει το γεγονός ότι για αυτή την ιστοσελίδα συνεργάστηκα με τον αδερφό μου, ο οποίος ανέλαβε την κατασκευή της, κάνοντάς με έτσι να νιώθω διπλά συνδεδεμένος με αυτό το εγχείρημα. Μαζί με εμάς τους δύο, παρουσία από την Κίσαμο στη Λέσβο έχει και η Μαρία Ζουριδάκη, η οποία συμμετείχε στην ανασκαφή σαν αρχαιολόγος και φωτογράφος, κάποιες από τις φωτογραφίες της οποίας βρίσκονται και στον ιστότοπο της Παλαιολιθικής Λέσβου. Ελπίζω να βρείτε κάτι ενδιαφέρον στην περιήγησή σας στο palaeolithiclesbos.org.

ΥΓ1: Εκτός από την κα Γαλανίδου, η οποία με μύησε στην Παλαιολιθική αρχαιολογία και μου έδωσε την ευκαιρία να συμμετέχω στην ανασκαφή, πρέπει να ευχαριστήσω τον κο Στρατάκη, καθηγητή βιολογίας στο Ενιαίο Λύκειο Κισάμου, για την υπομονή και την εμπιστοσύνη που μου έδειξε δύο χρόνια, και κυρίως για την επίσκεψη στο Σπήλαιο Πετραλώνων το 2001 και την πρώτη επαφή που μου προσέφερε με την Κατώτερη Παλαιολιθική και την καταγωγή και εξέλιξη του ανθρώπου.

ΥΓ2: Κάθε λεπτό που περνούσα στη Λέσβο στερούνταν την παρουσία μου η οικογένειά μου, και κυρίως τα παιδιά μου. Η υπομονή τους και η αγάπη τους μου έδιναν δύναμη κάθε μέρα στο πεδίο.