Πάσχα | τα λαϊκά ήθη και έθιμα στην Ελλάδα

Με βάση τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας, στα σπίτια της Ελλάδας, πλάθουν κουλουράκια ή/και τσουρέκια (τη Μεγάλη Τρίτη ή τη Μεγάλη Πέμπτη), ενώ τη Μεγάλη Πέμπτη βάφουν κόκκινα αυγά.

Τα λαϊκά έθιμα κατά το σύγχρονο εορτασμό της Ανάστασης στην Ελλάδα, περιλαμβάνουν το άναμμα λαμπάδων και τη μεταφορά του Αγίου Φωτός στα σπίτια από την τελετουργία της Ανάστασης στις εκκλησίες, δείπνο με κύριο φαγητό τη μαγειρίτσα, το βράδυ της Ανάστασης, το τσούγκρισμα των κόκκινων αυγών στο σπίτι ή έξω από την Εκκλησία, το «φιλί της αγάπης» την ώρα της Ανάστασης, το σούβλισμα του αρνιού κατά την Κυριακή του Πάσχα και άλλες εκδηλώσεις.

ΕΘΙΜΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΒΔΟΜΑΔΑΣ

ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΜΠΤΗ

Με ένα κόκκινο πανί, που συμβολίζει το αίμα του Χριστού, απλωμένο στο μπαλκόνι ή το παράθυρο, ξεκινούν στην επαρχία τη Μεγάλη Πέμπτη οι προετοιμασίες για τη βραδιά της Ανάστασης, ενώ την ίδια ημέρα οι νοικοκυρές σε όλη τη χώρα βάφουν τα κόκκινα αυγά. Τη Μεγάλη Πέμπτη ζυμώνονται και τα τσουρέκια. Αυτήν την ημέρα οι νοικοκυρές δεν πλένουν, δεν απλώνουν ούτε κάνουν άλλες δουλειές στο σπίτι.

Τη Μεγάλη Πέμπτη στην εκκλησία ψέλνεται η μακρά ακολουθία των Παθών με τα 12 Ευαγγέλια και αναπαριστάνεται ξανά η Σταύρωση. Αφού τελειώσουν τα 12 Ευαγγέλια, κοπέλες αναλαμβάνουν να στολίσουν τον Επιτάφιο με γιρλάντες από λευκά λουλούδια, έτσι ώστε το πρωί της επόμενης μέρας να είναι έτοιμος να δεχθεί το σώμα του Χριστού κατά την Αποκαθήλωση.

ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

Ακόμη και σήμερα σε κάποια χωριά οι κάτοικοι δεν στρώνουν καν τραπέζι τη Μεγάλη Παρασκευή. Δεν τρώνε γλυκά για την αγάπη του Χριστού, που τον πότισαν ξύδι. Ταχινόσουπα, μαρούλι ή φακές με ξύδι είναι τα συνήθη φαγητά. Κανείς δεν πρέπει να πιάσει στα χέρια του σφυρί ή βελόνι, γιατί θεωρείται μεγάλη αμαρτία. Το βράδυ γίνεται ο Εσπερινός και η περιφορά του Επιταφίου, ο στολισμός και η περιφορά του οποίου είναι το κυριότερο έθιμο της Μεγάλης Παρασκευής.

Χαρακτηριστικό των παλαιότερων ετών ήταν η ευγενής άμιλλα ανάμεσα στις ενορίες για τον ομορφότερα στολισμένο Επιτάφιο. Πρώτα πήγαιναν τα λουλούδια για το στολισμό του Επιταφίου οι ελεύθερες και ύστερα οι παντρεμένες. Από κάτω περνούσαν όλοι από μία φορά, ενώ πίστευαν πως, αν τα ζωηρά παιδιά περάσουν τρεις φορές, θα γίνουν φρόνιμα… Τρεις φορές έπρεπε να περάσουν και οι άρρωστοι για ν’ αναρρώσουν.
Τα λουλούδια που παίρνουν οι πιστοί από τον Επιτάφιο θεωρούνται ευλογημένα και τοποθετούνται στο εικονοστάσι του σπιτιού. Παλιότερα, οι γυναίκες έφτιαχναν με αυτά φυλαχτά για τους ναυτικούς, ενώ ορισμένοι τα χρησιμοποιούσαν και σαν γιατρικό για τον πονοκέφαλο.
Στην περιφορά του Επιταφίου προπορεύεται η μπάντα ή η χορωδία και παίζει πένθιμα εμβατήρια, ακολουθούν οι ιεροψάλτες, ο κλήρος, οι μυροφόρες, τα εξαπτέρυγα, πρόσκοποι και οι πιστοί που ψέλνουν καθ’ όλη τη διάρκεια της λιτανείας. Σε όλη τη διαδρομή οι πιστοί ραίνουν τον επιτάφιο με λουλούδια και αρώματα, κρατώντας αναμμένα κεριά.

ΜΕΓΑΛΟ ΣΑΒΒΑΤΟ

Το Μεγάλο Σάββατο οι πιστοί προετοιμάζονται για το χαρμόσυνο μήνυμα της Ανάστασης. Το βράδυ της ίδιας ημέρας ο ιερέας φωνάζει το «Χριστός Ανέστη!». Ένα από τα βασικότερα τελετουργικά στοιχεία της Ανάστασης είναι το αναστάσιμο Φως, με κορυφαία στιγμή την πρόσκληση του ιερέα «Δεύτε λάβετε Φως». Το Φως αυτό οι πιστοί το μεταφέρουν στα σπίτια τους. Σε κάποιες περιοχές μάλιστα θεωρούνταν καλοτυχία να μη σβήσει η λαμπάδα με το Άγιο Φως μέχρι να φτάσουν οι πιστοί στο σπίτι. Μπαίνοντας «σταυρώνουν» πρώτα το ανώφλι της εξώπορτας, ενώ παλαιότερα ανανέωναν και το φως του καντηλιού και μάλιστα προσπαθούσαν να το κρατήσουν αναμμένο όσο περισσότερες μέρες μπορούσαν χωρίς να σβήσει.

ΔΙΑΦΟΡΑ ΕΘΙΜΑ

Το Σάββατο του Λαζάρου οι γυναίκες, σε μνήμη του Λάζαρου, ζυμώνουν για τα παιδιά ειδικά κουλουράκια, στα οποία δίνουν το σχήμα ανθρώπου σπαργανωμένου, όπως παριστάνεται στις εικόνες ο Λάζαρος. Λέγονται και αυτά Λάζαροι και τα παιδιά τους αποδίδουν εξαιρετικές ιδιότητες. Τα παιδιά συγκροτούν ομάδες, επισκέπτονται τα σπίτια του χωριού ή της πόλης και τραγουδούν ειδικά τραγούδια, τα λεγόμενα λαζαρικά. Συνήθως κρατούν στα χέρια εικονική παράσταση του Λαζάρου και λέγονται και αυτά Λάζαροι. Στην Κύπρο συναντάμε ζωντανή αναπαράσταση του θανάτου και της ανάστασης του Λαζάρου η οποία αποτελεί την αρχαιότερη μορφή του εθίμου ενώ στην βόρεια  ήπειρο τα παιδιά ντύνονται παράδοξα και απειλούν με την άγρια εμφάνισή τους για να διώξουν κάποιο κακό πνεύμα. Μετά το τραγούδι ο κάθε νοικοκύρης τα φιλεύει.

Μπορεί σήμερα να γυρνάνε όλοι στις δουλειές τους την Τρίτη του Πάσχα, αλλά κάποτε το γλέντι επεκτεινόταν σ’ όλη την υπόλοιπη εβδομάδα ως την Κυριακή του Θωμά και ονομάζονταν διακαινήσιμος ή ασπροβδομάδα. Η αργία του Πάσχα ήταν η πιο μεγάλη και όλη η Διακαινήσιμος θεωρούνταν μια Κυριακή. Στην παλαιά Αθήνα, κάθε νοικοκύρης μετά την Λαμπρή δεν έμπαινε για μια εβδομάδα στο κτήμα του. Ακόμη και σήμερα σε πολλές περιοχές το λαμπριάτικο γλέντι συνεχίζεται.

ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΗΣ ΛΑΜΠΡΗΣ

ΚΟΚΚΙΝΑ ΑΒΓΑ : Συμβολίζουν με το κόκκινο χρώμα τους το αίμα του Χριστού

ΑΡΝΙ : Συμβολίζει τους πιστούς από την παραβολή του Χριστού με τον βοσκό

Ο ΣΤΑΥΡΟΣ: Συμβολίζει το Σταυρό πάνω στον οποίο μαρτύρησε ο Χριστός

Η ΛΑΜΠΑΔΑ:Συμβολίζει το φως που έφερε ο Χριστός νικώντας το θάνατο και κατ’ επέκταση το σκοτάδι με την Ανάστασή του

ΠΥΡΟΤΕΧΝΗΜΑΤΑ: Με το θόρυβο και το φως που κάνουν λέγεται ότι διώχνουν τα κακά πνεύματα.

ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΑΝΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται το Πάσχα σε διάφορες περιοχές της χώρας. Ο σαιτοπόλεμος, το κάψιμο του Ιούδα, τα κάλαντα από σπίτι σε σπίτι με όργανα είναι μερικά από τα έθιμα που μπορεί να ανακαλύψουμε σε πόλεις και χωριά της Ελλάδας.

ΛΕΩΝΙΔΙΟ: Ανάσταση με αερόστατα. Το βράδυ της Ανάστασης στο Λεωνίδιο πρωτεύουσα της ο ουρανός γίνεται πολύχρωμος και φωτίζεται από το Άγιο Φως που δίνει ώθηση στα πασχαλινά αερόστατα, τα οποία με περισσή φροντίδα έχουν ετοιμαστεί από τους νέους της κωμόπολης. Στο Λεωνίδιο, η νύκτα της Αναστάσεως είναι η νύκτα των αεροστάτων, όπως αναφέρει η Καθημερινή.

ΚΑΛΑΜΑΤΑ: Ένα από τα έθιμα που συντελεί στον εορτασμό του Πάσχα με ιδιαίτερο, εντυπωσιακό τρόπο και διεξάγεται με την υποστήριξη του δήμου Καλαμάτας, είναι η ρίψη σαϊτών και ο σαϊτοπόλεμος, με φλόγα και βροντή. Την τέχνη τους την δείχνουν οι σαϊτολόγοι στο σαϊτοπόλεμο το βράδυ της Κυριακής του Πάσχα. Πρόκειται για ένα λαοφιλές ξεχωριστό τοπικό έθιμο, μοναδικό κι εντυπωσιακό που έρχεται από παλιά κι έχει μέλλον.

ΣΕΡΡΕΣ: Την Μεγάλη Παρασκευή, κατά την περιφορά του Επιταφίου αναβιώνει στη συνοικία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, το έθιμο «Αδώνια» Σύμφωνα με το τελετουργικό του εθίμου, όταν ο Επιτάφιος πλησιάζει, κάθε νοικοκυρά τοποθετεί στο κατώφλι του σπιτιού της ένα τραπεζάκι, πάνω στο οποίο έχει τοποθετήσει θυμίαμα και την εικόνα του Εσταυρωμένου, πλαισιωμένη από πασχαλιές και άλλα άνθη.

ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ: Στην παραλία της Συκιάς, στη Χαλκιδική, διοργανώνονται την τρίτη ημέρα του Πάσχα Αλογοδρομίες στο δημοτικό κάμπινγκ «μύλοι». Οι Αλογοδρομίες είναι ένα έθιμο που έχει βαθιά τις ρίζες του στο χρόνο και αναβιώνει με επιτυχία τα τελευταία χρόνια.

ΠΡΕΒΕΖΑ: Το έθιμο της πρώτης Ανάστασης αναβιώνει στο «Σαϊτάν Παζάρ», το γραφικό λιθόστρωτο δρομάκι που βρίσκεται στην καρδιά της πόλης. Πρόκειται για έθιμο, που έρχεται από την Τουρκοκρατία και τηρούν οι καταστηματάρχες για να στείλουν το χαρούμενο μήνυμα. Μόλις ο ιερέας του Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Χαράλαμπους σημάνει την πρώτη Ανάσταση, οι ήχοι των κροτίδων διαπερνούν την πόλη, ενώ αμέτρητα πήλινα κανάτια σπάζουν στο πλακόστρωτο του Σαϊτάν.

ΣΙΔΕΡΗ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ: H Σίδερη (στη φωτογραφία), είναι παραδοσιακό χωριό της Θεσπρωτίας. Εκεί τη δεύτερη μέρα του Πάσχα τα «όργανα» δηλαδή συνήθως τρεις μουσικοί με κλαρίνο, βιολί και ντέφι γυρνούν όλο το χωριό, όλα τα σπίτια και τραγουδάνε. Ο κόσμος ακολουθεί και σε κάθε σπίτι στήνουν το χορό και πίνουν κρασί ή τσίπουρο.

ΑΓΡΙΝΙΟ: Κάθε Μεγάλη Παρασκευή αναβιώνει ο χαλκουνοπόλεμος, η ιστορία του οποίου ξεκινάει από τα χρόνια της Τουρκοκρατία. Μετά την περιφορά του Επιταφίου, οι «χαλκουνάδες» κατευθύνονται στην κεντρική πλατεία, προκειμένου να πάρουν μέρος στον χαλκουνοπόλεμο. Όταν ανάβουν τα χαλκούνια (αυτοσχέδιες εκρηκτικές κατασκευές), εντυπωσιακές φλόγες φωτίζουν την κεντρική πλατεία, προσφέροντας ένα ξεχωριστό θέαμα. Οι «χαλκουνάδες» αναζητούν πάντα τον καλό «χαρτό» δηλαδή το κατάλληλο μείγμα μπαρουτιού, το οποίο δοκιμάζεται κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας, ώστε να είναι ασφαλές.Η προετοιμασία του χαλκουνιού ξεκινάει περίπου δύο μήνες πριν από τη Μεγάλη Εβδομάδα.

ΧΑΝΙΑ: Την παραμονή της Ανάστασης τα παιδιά σχηματίζουν ένα μεγάλο σωρό από ξύλα και στην κορυφή βάζουν ένα σκιάχτρο που υποτίθεται ότι είναι ο Ιούδας και την ώρα που ο ιερέας λέει το «Χριστός Ανέστη», βάζουν φωτιά και τον καίνε. Ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των Χανίων κατά τη Μεγάλη Παρασκευή είναι η υπαίθρια λειτουργία της αποκαθήλωσης στο χωριό Βουλγάρω και τα παραδοσιακά παζάρια στις Βουκολιές, στην Κίσσαμο και στις Βρύσσες. Μάλιστα, το παζάρι των Βουκολιών κρατά τις ρίζες του από την εποχή της Τουρκοκρατίας.

ΜΗΛΟΣ: Την Κυριακή του Πάσχα αναβιώνει το έθιμο του μπαρουτιού. Υπάρχουν δύο οικισμοί ο ένας απέναντι στον άλλο, ο Τριοβάσαλος και ο Πέρα Τριοβάσαλος με τις εκκλησίες τους τον Άγιο Σπυρίδωνα και τον Άγιο Γεώργιο. Οι κάτοικοι του κάθε οικισμού συγκεντρώνονται μπροστά στην εκκλησία τους και αφού κάψουν πρώτα τον Ιούδα, ο οποίος έχει «κρεμαστεί» από το πρωί, χτυπούν τις καμπάνες τρεις φορές. Μετά τον τρίτο χτύπο και οι δυο πλευρές αρχίζουν να πετάνε δυναμίτιδες που «σκάνε» στον αέρα, ενώ συγχρόνως φωνάζουν και τη λέξη «άλειμμα». Κερδισμένος αναδεικνύεται ο οικισμός που θα πετάξει τις περισσότερες δυναμίτιδες.